Salih Kevirbirî nın, Diyarbakır Eski Belediye Başkanı Mehdi Zanaylan yaptiğı roportaj
 
Mehdi Zana ve Salih Kevirbirî
“Çarşiya Silîvan’da çay içmeyi özledim!”
Mehdî Zana; 12 Eylül öncesi Kürt Siyaset cenahının önde gelen simalarından birisi. 1977 yılında bağımsız aday olarak girdiği seçimlerde Diyarbakır Belediye Başkanı seçildi. ‘Askeri Darbe’ öncesi ve sonrası toplam 16 yıl cezaevinde kaldı.
Cezaevindeki açıklamaları nedeniyle hakkında çok sayıda dava açılan Zana, daha sonra yaşamını Avrupa'da sürdürmeye başladı. Yedi yıldır İsveç’te kendi deyimiyle ‘sürgün bir hayat’ yaşayan Mehdi Zana, geçtiğimiz ay DEP Eski Milletvekili eşi Leyla Zana ile birlikte Türkiye’ye döndü. İstanbul Atatürk Havaalanında apar topar gözaltına alınan Zana, bir gün sonra davalarının düşmüş olduğunun anlaşılması sonucu çıkarıldığı mahkemece serbest bırakıldı.
Siyasi kişiliğinin yanı sıra son dönemlerde yazın-edebiyat alanında da adından sıkça söz ettiren Mehdi Zana, Türkiye dönüşü öncesi İsveç’in Stockholm şehrinde çocukluğu, terzi çıraklığı yaptığı ‘Çarşiya Silîvan’ ( Silvan Çarşısı ), Eşî Leyla Zana ve Belediye Reisliği dönemi ile ilgili sorularımızı cevaplandırdı...
* * * * * *
Sayın Zana, öncelikle çocukluğunuzun aile ve çevre yapısından bahseder misiniz? Mehdi Zana nasıl bir çevrede büyüdü ?
Bir Kürt, bir Kürt köyü ve nahiyesinde ne tür şartlarda yetişiyorsa, Mehdi Zana da öyle yetişti. Şu bir gerçek ki, dönemim ile şimdiki dönemi karşılaştırdığım da dağlar kadar farkın olduğunu görebiliyorum. 1940 yılında gözlerimi dünyaya açtım. Çocukluğum ve gençliğim Diyarbakır’ın Silvan ilçesinde geçti. O zamanlar herkes iç içeydi. Ailede ve toplumsal yaşamda herkes birbirinden haberdar idi. Bugünkü gibi televizyon, sinema yoktu. Evlerinde radyosu olan ve bu sayede ‘Erivan Radyosu Kürtçe Bölümü’ ile haşır neşir olan aileler prestijli sayılırdı!
Hayal meyal hatırlıyorum. 7- 8 yaşlarındaydım. Evimizin yakınında Jandarma Karakolu vardı. Çocuklarla kendi aramızda oynarken, insan bağrışmaları ile teneke gümbürtülerinin sürekli birbirine karıştığına şahit olurduk. Büyüklerimize bunun sebebini sorduğumuzda; ‘Birkaç gariban köylü ya da kaçakçıdır dayak yiyen!’ gibisinden cevaplar alırdık. Etkilenirdik ister istemez, korkardık.
Sonrasında ‘Niyazi Usta’nın yanına çırak olarak verildim. Çok ilginç bir dönemdi benim için. Her gün onlarca kişi dükkana gelir saatlerce oturur, çay - sigara içer, sohbet ederdi. Çok ilginç sohbetlere tanıklık ederdim. Arkadaşlarım dışarıda oyun oynarken, ben bir anda terzi dükkanında kendimi siyasal ve toplumsal olayların ortasında bulmuştum. Genelde Silvan’ın ileri gelenleriydi Niyazi Usta’nın sohbet ‘müdavimleri’ ! ‘Şeyh Said Ayaklanması’, ‘Kozluk İsyanı’, ‘Eliyê Ûnis Başkaldırısı’ gibi söylemlerle o dönemde tanıştım. Sohbetlerde ölüm vardı, isyan vardı, aşk vardı, edebiyat vardı. Bu sohbet ve söylemler eve de taşınıyordu. Hiç unutmam mesela; Xalê Selim ( Selim Dayı ) diye birisi vardı. Sason İsyanı’nda Posta Kurumunda çalışmış. Öyle şeyler anlatırdı ki, bütün Silvan Çarşı esnafı etrafında kenetlenir, can kulağı ile onu dinlerdi. Halen bazı sözleri kulağımda. Sana anlatamayacağım şeyler anlatıyordu. Hepsini yaşamış ve görmüştü !..
Mehdi Zana böyle bir ortamda büyüdü yani ! ?
Evet Mehdi Zana böyle bir ortamda büyüdü! Feryad-figan kokan sözleri dinleyerek büyüdü. Kim olsa dinler lo .. ! Dur sana yaşanmış başka bir olay daha anlatayım. Şelmo mıntıkasında, Sason ve Kozluk arasında kalan bir köy var, ismi Rabat. Bu köyde 65 kadın ve çocuk samanlıkta diri diri yakılıyor. Halen de bölgede bu olaydan bahseden yaşlı insanlar var. Bu olay bir çok dengbêje esin kaynağı oldu.
Çocukluğumdan bahsettin, bunları yaşadım onun için söylüyorum sana. Tabii bütün bu yaşananlar ileride kendisini bir çok olayda hissettirdi. Böylesi söylemler-söylenceler-yaşananlar halkla bütünleşmemi sağladı. Herkesin yardımına koşmak daha küçükken yaşamıma girdi mesela. Yaşlı birisi ağır bir yük mü kaldırıyor, hemen yanına gider, ‘Xalo alî te bikim ? ( Dayı Yardım edeyim mi ? ) derdim. Bundan dolayı Silvan Çarşısı’nda adım ‘Şeyh Mehdo’ya çıkmıştı.
Gerçekten ilginç bir çocukluk. Sanırım bahsettiğin günler, ileride Mehdi Zana’nın siyasi kişiliğine de yön verecektir...
Elbette ! Yön verdi ve bu günlere getirdi. O günler beni Belediye Reisi yaptı, cezaevi ile tanıştırdı, sürgüne yolladı !
Çocukluğun sadece terzi çıraklığı üzerine geçmedi sanırım. Dini eğitim veya okul yaşantın olmuştur herhalde ?
Medreseye gitmedim yani dini eğitim görmedim. Sadece ilkokula gidebildim. Doğrusu okulu ve okumayı sevmiyordum. Ama bir çok olayda önderlik yaptığım olurdu. Çocukluğumda bütün oyunları; futbol vesaireleri ben organize ederdim. Oturup okumak beni çok sıkıyordu. Zaten terzilik işini bile hep ayakta yapmışımdır! Rahmetli Niyazi Ustam, sürekli olarak; ‘Oğlum sen oturamaz mısın ? Allah rızası için otur da işini yap !’ derdi.
Silvan’da doğup büyüdünüz. Ülke siyaset tarihinde, özellikle de Doğu Mitingleri mevzubahis olduğunda bu yerleşim biriminin adının sıkça ön plana çıktığına tanık oluruz. 35-40 yıl öncesinin Silvanı ile bugünün Silvanını karşılaştırdığınızda ne tür bir farklılıkla karşılaşırız ?
Çok doğru bir tespit. Silvan eskiden beri Kürtler ve toplumsal mücadele için hatırı sayılır bir potansiyeli barındırdı. Bu tespit halen de geçerli. Bu tespit anılarımda ve ‘Çarşiya Silîvan’ kitabımda da mevcut. Mesela o dönemler Silvan’daki bütün zabit-memur eşleri Kürtçe öğrenmek zorunda kalırdı. Çünkü Silvan Çarşısı’nda hatırı sayılır bir ‘kadın esnaf’ potansiyeli vardı ve bunlar Kürtçe’den başka bir dil bilmezdi. Çoğu kez ‘mâstê te bi çiqasî ye xalet ?’ ( Yoğurdun kaça teyze ? ) gibi öğrendikleri birkaç bozuk aksanlı Kürtçe cümle ile alışverişlerine tanık olup gülerdik arkadaşlarla!
Bu bir tepki miydi yoksa gerçekten de o dönemler Silvanlılar Türkçe mi bilmiyorlardı ?
Bugünkü gibi çok gelişmiş olmasa bile, Türkçe bilen Silvanlıların sayısı az değildi. Bu özellik, eskiden beri Silvanlılarda varolan bir özellik aslında. Biliyor musun kısa bir süre önce bile Silvan’daki bakkalların çoğunluğu Türkçe konuşana sigara bile satmazdı. Lokantalar ha keza! İnsanlar dilini konuşmak istiyor...
35 - 40 yıl öncesinden bahsetmemi istedin. 1963’ten itibaren Silvan bir çok mitinge ev sahipliği yaptı. 1966 yılında ‘Petrol Mitingi’, 1967 yılında ‘Doğu Mitingi’ burada gerçekleşti.
Bir de geçtiğimiz yıllarda Silvan birçok yerleşim biriminde olduğu gibi hak etmediği saldırılara maruz kaldı. Sadece bu şehrimizde 5 - 6 yılda 835 hemşehrimiz faili-meçhul! cinayetlere kurban gitti. Bu insanlar bu acıyı hak etmemişlerdi. Bir daha o günlere dönülmemesi için her türlü iyileşme bir an önce gerçekleşmeli bence.
Biraz da Belediye Başkanlığı döneminizi konuşalım isterseniz. Belediye Reisliği döneminizde ‘Devlet Erkanı’ ile aranız nasıldı ?
( Gülüyor ! ) Bunu herkes biliyor. Resmi Erkan ile aramız çok bozuk idi...
Mesela, birkaç örnek verebilir misiniz ?
Belediye Başkanı seçilmeme sebep hiçbir meziyet barındırmıyordum! ‘Halkın Adayı’ sıfatıyla seçimlere katıldım. Partim bile yoktu. Bağımsız aday olarak seçimlere girdim ve büyük oy farkıyla seçildim. Seçimlerde sürekli halkla beraber hareket ediyordum. Bundan dolayı beni sahiplendi halk. Yakalanacağımı da biliyordum ! 1977 yılında seçimler gerçekleşti. Seçimden bir gün evvel gözaltına alındım. Şehirde yaptığım Kürtçe bir konuşma sebebiyle gözaltına alınmıştım. Tabii halk gözaltına alınmama, Hükümet Konağı’na yürüyüşe geçerek tepki gösterdi. Gece yarısı serbest bırakıldım. Ertesi sabah, bütün rakiplerimin toplamı kadar oy alıp Diyarbakır Belediye Başkanı seçildim.
Dönemin Diyarbakır Askeri Komutanı sanırım ismi İsmail Hakkı Akansel idi. Basın mensuplarının, ‘Mehdi Zana’yı tebrik edecek misiniz ?’ sorusuna şu cevabı vermişti: ‘Komünist bir Kürdü kutlamak benim adıma utanç verici olur !’ Sadece Askeri Erkan değil, resmi daire müdürleri bile malum çekincelerden dolayı beni tebrik etmediler.
Bir çok engelle karşılaştık belediye olarak. Çöpleri kaldırmamıza bile engel teşkil ediliyordu o zaman. Bir keresinde bir polis otosu makam aracımın önünü keserek, ‘buradan geçemezsiniz !’ dedi. Gecenin bir yarısı evime yangın ihbarı gelirdi. İtfaiyeye emir verirdim ama ihbarın yanlış olduğu kısa süre sonra ortaya çıkardı. Velhasıli kelam çalışmamam için her türlü engelle karşılaştım belediyede.
Ama halk ile belediyenin arası çok iyiydi. Resmiyet yoktu halkla aramızda. Bütün kapıları ardına dek Diyarbakırlılara açmıştık. Makam koltuğum Diyarbakır halkınındı.
Leyla Hanım ( Zana ) ile tanışmanızdan bahsetmenizi istiyorum. Ne zaman, nerede tanıştınız ? Bir kadın, bir siyasetçi, bir anne olarak Leyla Zana’dan bahsedecek olursanız neler söylersiniz ?
Her şeyden önce tipik bir Kürt Kızıdır Leyla Zana. Akrabam olur kendisi. Gerçeği konuşmak gerekirse evlenmemem lazımdı. Önümde cezaevinin olduğunu kendisi de biliyordu. Kitabımda bunun işaretlerini veriyorum. Bazı tereddütlerim vardı. Leyla daha çocuk sayılırdı evlendiğimizde. Kendisi 16, ben 35 yaşındaydım. 1975 yılında evlendik. Büyük bir düğün yapmak istedim ama şartlardan dolayı yapamadık. Niyazi Usta kansere yakalanmıştı. Günleri sayılıydı. Aynı günlerde Yücel Önen isimli avukat bir ağabeyimiz kalp krizi geçirmişti, hastaneye kaldırmıştık. Bu sebeplerden dolayı düğün yapmadık. Zaten düğün günü, ben Yücel Bey’in başucundaydım hastanede. Kızmıştı bana. ‘Git Leyla’yı yalnız bırakma, bugün sizin düğününüz !’ Kalktım eve gittim.
Evliliğimizin üzerinden kısa bir süre geçmişti ki, Alparslan Türkeş olayı yaşandı. Yaptığımız mitingle Türkeş’i Diyarbakıra sokmadık! Bundan dolayı Leyla ile yaklaşık bir ay başka bir yerde kalmak zorunda kaldım.
Leyla bir çok eziyet gördü. Başkası olsa benimle bu yaşamı sürdürmeyi kabul etmeyecekti belki de. Kendisini çok iyi yetiştirdi. Devlet bizi cezaevlerine tıkadı Leyla ve onun gibiler ise cezaevi kapılarında piştiler ve bu günlere geldiler.
Leyla ile övünüyorum. Çok çekti. Çocuklarının çocukluklarını görmedi mesela. Ben de görmedim! Ronay 4 yaşındayken ben cezaevine girdim. 6 ay sonra Ruken dünyaya gözlerini açtı. Cezaevinden çıktığımda Ronay 16 yaşında; Ruken ise 11 yaşındaydı. Seçimlerden sonra ben cezaevine girdim. Bildiğiniz gibi daha sonra Leyla Zana ve DEP’li Arkadaşları cezavine girdiler. Ben serbest kaldım ve Avrupaya sürgün bir yaşama mahkum oldum. Çocuklar yalnız başlarına büyümek zorunda kaldılar. Mesela Leyla tam 10 senedir oğlumuz Ronay’ı görmemiş.* Bir kaç senedir Ruken annesini Ankara’da ziyaret edebiliyordu.
1975 yılında evlendiğinize göre 30 seneye yakın bir zamandır evlisiniz ama ikinizin de ömrü cezaevlerinde geçmiş !
( Başını sallayarak onaylıyor ) Doğru tam 29 yıldır evliyiz ama 24 yılımız cezaevlerinde geçti.
Yani toplam 5 yıl beraber kalmışlığınız var !
Evet bu doğru! Bu konuda rekor bizim elimizde ( Gülüyor )
Biraz da edebiyat konuşalım isterseniz ! Yazı ile ilişkiniz nasıl bu aralar. Plan-proje ..?
Cezaevinde sürekli notlar aldım, karaladım bir şeyler anlayacağın. Ciddi ciddi 1988 yılında yazmaya başladım. Anılarımı kaleme aldım. Halen de üzerinde çalışıyorum. Kısa bir süre sonra yayına hazırlanır sanırım.
Yayınlanmış kitaplarınız ?
Bugüne kadar 8 kitabım yayınlandı. İki kitabım da yayına hazırlanıyor. Bir roman çalışmam da var bu arada.
Yayınlanmış kitaplarından ‘Çarşiya Silivan’ daki portreler oldukça ilgimi çekmişti. Buradayken ( Stockholm ) çarşıdaki portreleri gözlerinin önüne getirdiğin anlar oluyor mu ?
Bunu sürekli yapıyorum! Bütün portreler bir bir gözlerimin önünde gibi halen de. Bu sefer Silvan’a dönsem ne yapacağım biliyor musun? Rahmetli Niyazi Usta’nın terzilik yaptığım dükkanın önüne küçük bir ‘kürsü-tabure’ çekip ilk önce kendime tavşan kanı bir çay isteyeceğim. Çarşiya Silîvan’da çay içmeyi özledim! Sonrasında büyük bir keyifle oturduğum yüksek yerden çarşının tamamını izleyeceğim. Hasretini çekiyorum o sohbetlerin ve de o eski dostların. Bazen arkadaşlar arıyor. Telefonda sözlerim boğazımda düğümleniyor, konuşamıyorum. Daha sonra birazcık kendime geliyorum ve; ‘Min bêriya we kiriye lo !’ ( Sizleri özledim lo ! ) diyorum...
Çok teşekkürler...
Teşekkür benden. Umarım en kısa zamanda ‘Çarşiya Silivan’ da beraber çay içeriz !
* Mehdi Zana ile bu röportaj yapılırken Leyla Zana cezaevinden çıkmış ama henüz Avrupa’ya gelmemişti. Bundan dolayı da oğlu Ronay’ı Brüksel’e geldiğinde yani 10 sene sonra görebilmişti..!
Bu Röportaj 14 Kasım 2004 tarihli ‘Birgün’ Gazetesi’ Pazar eki ‘Birgün Pazar’da yayınlanmıştır...
STOCKHOLM
Salih Kevirbirî
salihkevirbiri@hotmail.com
Mafê Kopîkirin &kopîbike; PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weşana Malper û TV yên Kurdistane. Tev maf parastî ne. Weşandin:: 2004-11-20 (2130 car hat xwendin) [ Vegere ] | PRINTER |
Ev malper, herî bash, bi Avant Browser, tê xuyakirin...
Download !!! 
