Kazim Özdemîr Serhildanên Gelê Kurd û Berdêla Azadîyê – 7 Dewleta Osmanî û Komara Týrkîyê û Kurdên Bakurê Kurdistan ê.
 
Serhildanên Gelê Kurd û Berdêla Azadîyê – 7 Dewleta Osmanî û Komara Týrkîyê û Kurdên Bakurê Kurdistan ê.
Dewleta Osmanî jý alîyê merývek va dýhat ýdarekýrýn. Jý alîyê padîþah va. Mal û mýlkê dewleta Osmanî mal û mýlkê Padîþýh bû. Edalet jî, qanûn jî, heq û huqûq jî padîþah bû û her týþt jý nav du lêvên padîþah derdýket. Mýllet yanî tebe`a wek koleyê padîþah bû. Ev padîþahên ku týþtên jý devên wî derdýket jý bo ýnsanên lý ser erd û axa Osmanî wek ayata Kur`anê ferman bûn. Carnan padîþahên ruh nexweþ, ên dîn û carnan jî ên zarok dýhatýn ser text.
Êm dýkarýn bêjýn ku dîsa jî Kurdýstan dý wê demê da jý nýha azattýr bû û Kurd jî, lý ser erda xwe jý îro azadtýr jîyan dýkýrýn. Kurdýstan eyaletek bû û ev eyalet jý alîyê beg û mîrekên Kurd va bý awayek sencaxan dýhat ýdarekýrýn.. Bý fermana Padîþahên Osmanî her hêlekê Kurdýstan dýket býn destên mîrek an jî begek. Her mîrek an begek, sencaxek dý býn destê wan da bû û mîr an jî begê sencaxê bûn. Her týþt jý wan dýhata pýrsîn. Pýþtî demek heke padîþahê Osmanî, jý mîr an jî beg ne razîbûya fermanek dî derdýxýst û hêla ku dý býn destê wî da bû dýda mîrek an jî begek dî. Bý vî awayî mîrek û begên Kurdýstan dýkýr pêsîra hev. Mîrek û Begên Kurdýstan sedem vê sîyaseta Osmanîyan bý hezaran caran bý hev ra þer kýrýn e û bý dehhezaran ýnsan kuþtýne . Gelek caran lý ser bostek ax, dý cîyê dýjmýn da dýjî hev þer dýkýrýn û bý hezaran Kurd dýdan kuþtýn. Ev þerên býrakujî ew dem jî û vê demê jî gelê Kurd bê çare kýrýn e. Mal û warên wan kambax û wêran kýrýn e. Dý nav Mîrek û Begên Kurdýstan da her tým û tým þer çêbû ye. Þerên býrakujî jý þerên azadîyê pýrtýr bûne. Mîrek û begên Kurdan hýngî bý hev ra þer kýrýn û ýnsanan jý hev kuþtýne, hewçend bý dýjmýnê xwe ra þerê azadîya xwe û welatê xwe nekýrýne, . Hewçend ýnsanên Kurd nehatýne kuþtýn. Ez ne bawerým ku dý vê cûhanê da mýletek hebe wekî Kurdan býrakujî kýrýbe û ýnsanan jý hev kuþtýbe.
Bek û mîrekan bac û çemçûra xwe dýdan padîþah an þahê Iranê. Çewan dýxwestýn jîyana xwe wýsa dýdan domandýn. Mýletê Kurd dý karê xwe da bý temamî azad bû. Dýbýstanên wan hebûn û bý zýmanê xwe kar û bar, dan û sýtandýn, týcareta xwe dýkýrýn Heke wê demê dý sîyaseta dewleta Osmanî da asîmîlekýrýna Kurdan hebe jî, belê wek dema -çewa tê gotýn- komara cumhûrîyeta layîq, sosyal û demoqratîk(!) dýjwar û hýþk nebû. Dý 600 salên dema Osmanî da Kurd weke 6 salên dema cuhurîyeta demaqratîk da nehatýn asîmelekýrýn. Lý Kurdýstanê hýcrýk, medrese û xwendgeh hebûn û bý azadî zcmanê Kurdî fêr dýbûn. Dý salên çýl, pêncî û þêstîyan da jî zarokên Kurd lý hýcrýk û mýzkeftan bý zýmanê Kurdî dýxwendýn, fêr dýbûn. ( Mýn dý dawîya salên çýlî û destpêka salên pêncîyîn da lý cem mele û seydan pýrtûkên Ehmedê Xanî, Melayî Cizîrî û Mela Xelîlê Sêrtî bý zýmanê Kurdî bý eþq û kêf dýxwend. Mýn pýrtûka yekem bý zýmanê dayîka xwe Nubara Ehmedê Xanî ku jý bo býçûkên Kurmancan nývýsabdýbû bý dýlek xweþ û germ lý ber destê seydayê xweye cî cýnet be rehmetîyê Þêx Bahadînê mala þêxê Hezîn, nevîyê Þêx Mýhemedê Fêrsafê lý gundê Kýrdýkan xwend. )
Ixtýlafa dý navbera Kurdan û dewleta Osmanî da pýþtî þerê Çaldýranê bý alîkarîya Idrîsê Betlîsî hat derketýn. Bý hezaran Kurd nexasým Kurdên Elewî bý alîkarîya Bedlîsê Idrîsî hatýn qetýlkýrýn. Jý wê rojê û výrda zýlma dewleta Osmanî û komara Týrkîyêyê lý ser Kurdan kêm nebû û zêdetýr domkýr.
Ji wê demê heta îro bý sedan þer dý navbera Kurdan û dewleta Osmanî û komara Týrkîyê da çebûn e. Hýn kes dýbêjýn ku 29 serhýldanên Kurdan çêbûn e. Hýnkes jî dýbêjýn ku ev serhýldan, serhýldanê hêlî ne û serhýldýnên umûmî 2 sehýldýna ýn. Serhýldana Þêx Seîd û serhýldana PKK ê. Herkes bý awayek dýbêje belê kî bý çî awayî bêj e býla bêj e. Týþtek rastî heye ku bý sedan serhýldan çêbûn e. Helbet ev serhýldan jý alîyê yekîtîya gel va çênebûne. Jý alîyê mîrek begleran va, jý alîyê þêx û seyýdan va çêbûne.
Þerefxanê Bedlîsî dý Þerefnamê da dýnývîne ku gelek caran Mîr û Begên Kurdan dýjî dewleta Osmanî serhýldýn kýrýne. Belê ev serhýldan bý pýranî jý bo mafê mîr û began bûne. Heke hýnek jý van mîr û began xwestýbýn dewletek Kurd damezýrînýn jî, belê nýkarýbûne yekîtîya xwe pêk bînýn. Jý bo her mîrek bý serê xwe hakýmtî kýrîye û býtênê xwe azad dîtî ye, fermandarîya mîrê dî qebûl nekýrýye û bý wan ra nebûye yek.
Þerefxanê Bedlîsî dý Þerefnamê da dý pela 66’an da lý ser ne yekýtîya Kurdan wýha dýbêj e; „Eger rewþek Kurdan a xýrab hebe, ew jî ev e ku kesek jý kesekê dýn ra serî natewîn e. Jý hev ra nayên ber kemendê û her wekî lýb û lýb herkes fýkýr û serbýlýndayîya xwe dýke. Bý hev ra fýkra bý serbýlýndayîya mýþterek nakýn, pýþta hevûdu nagýrýn û nabýn yek. Dý derheqê vê rewþa wan a nebaþ da, mamoste zana Mewlana Se`deddîn ku mamosteyê (muderrýs) Sultan Murat Xan – Xwedê jê razî be - dý dîroka bý Týrkî da ya bûyêr serpêhatîyên Osmanîyan a bý îbareyên payeberz û xweþýk nývýsandîye, lý ser Kurdan jî sekýnîye û dý derheqê karekter û eefýrandýnîya wan da wýha dýbêje:
„Ker Kurdek bý xwe , bý serê xwe lý gor kêfa xwe a la jîyana ferdîtîyê býlýnd kýrîye û dý nav wan çîya û gelîyan da bý serbestî dýjî. Eger em warê yekgýrtýn , hemfýkýrî û hevkarîya wan a bý hev ra býnêrýn, em dýbînýn ku tenê dý kelîme-î þehad da, ya ku dý Mýsýlmanîyê da yekîtîya Xwedê îfade dýke nebe, qet lý ser týþtekî dýn týfak dý navbera wan da tune,“
Bý rastî ev gotýn berî çend sed sal hatýne götýn. Belê îro jî mana xwe qed týþtek wýnda nekýrýne. Ev gorýn îro jî jý me ra taze ne. Jý bînî kevnebûn bý wanan ra tune. Ez nýkarým týþtek dýn lý ser van gotýn û bêjeyan zêdebýkým.
Þerfxanê Bedlîsî dý Þerefnameyê da dýnývýsîne ku gelek mîrek û begên Kurdan wek Zekerîya Begê kurê Zeynel Beg, Bayram Beg, Xan Ebdal, Emýr Þerýf, Mýhemed Beg û gelek Beg û mîrên dýn dýjî dewleta Osmanî serhýldan kýrýne. Jý xeynî van serhýldanên býçûk gelek serhýldanên gýrîng jî dýjî Osmanîyan hatýne pêkanîn. Em dýkarýn van serhýldanan bý kurtî býnývýsînýn.
1 - Serhýldana Avdýrhman Paþa :
Evdýrhman Paþa dý sala 1788`an da dýbe serkarê mîreka Baban. Dýjî dewleta Osmanî lý alîyê Bexdayê serhýldanek dýke û eskerên Osmanîyê dýþkên e. Dewleta Osmanî jý alîyê fetlûfêlan va gelek hosta bû. Nýhêrîn ku bý þerê çekdarî zerar dýbînýn, dest avêtýn rîyek hêsatýr. Bý rýþwet û bertîlan býrayê Evdýrhman Paþa xapandýn. Evdýrhman Paþa, bý xîyanetîya býrayê xwe Xalýd Paþa jý ber Osmanîyan þýkest.
2 - Serhýldana Ahmed Paþa :
Ahmed Paþayê kurê Evdýrhman Paþa, dýkeve þûna bavê xwe Evdýrhman Paþa. Dý sala 1812`an da serhýldan kýr. Belê dý dawîyê da ev serhýldan jî hat perçiqandýn.
3 - Serhýldana Kurdên Zaza :
Kurdên Zaza dý sala 1818`an da lý mýntýqa xwe serhýldan Kýrýn. Lê belê bý ser neketýn.
4 - Serhýldanên Hekarî, Sýncar, Dîyarbekýr û Tur Abýdîn :
Dý navbera salên 1826-1839`an da lý hêla Hekarî, Xerzan, Sason, Dîyarbekýr, Sýncar û Tur Abýdîn serhýldanên cûre cûre çêbûn. Dý van serhýldanan da Kurd þýkestýn. Dý serhýldana Xerzan da zabýtê Elman von Moltke ku paþî dýbe mereþalê sereskerê bý temamîya Elman. General von Moltke dý pýrtûka xwe ya bý navê „Unter Halbmond“ da fesla vê serhýldanê û zýlmîya Hafýz Paþayê Osmanî dýke. Nýha em lý výra çend gotýnên Mereþal Helmut von Moltke ku dý pýrtuka „Unter dem Halbmond“ da gorîye bînýn zýman.
„Çîyayê Xerzan, 4 ê Hezýranê sala 1838“
“Dora rojê em zû hatýn meqerên nû ku lý ber gundekî bû. Em tev lý ser kanýyek dý cîyek gelek xweþýk, lý ber hewzek (býrkek) bý menzereyek xweþýk, dý nav darên goz, fêkî û çîyandýnan da, ku lý ber rê bû sekýnîn. Meqerê meyên nû lý ser vê kanîyên bû. Lý ber vê dîtýnê vê menzereyê, em tev ketýn nav heyecanek.Kanî lý ber gundek bû. Derhal agýr berdan gund û gund þewýtandýn. Mýn xwest ku ez dýjî vê þewýtandýna gund fýkra xwe jý rêbazan ra bêjým. Kesên ku dýjî me þer dýkýrýn helbet dýkarýn býhatan cezakýrýn. Belê ew kesên ku teslîm býbûn û dý gund da mabûn pêwýst bû nehatan cezakýrýn û mal û xanîyên wan nehatan þewýtandýn. Heke mýrov ezîyet býde kesên bê guneh meýrv nýkar e jý nava vî karî derkev e. Me hê bîhna xwe dernexýst kumandar emýr da ku topçî lý wê býmînýn û eskerên peya berê xwe býdýn menzîla emýr nîþandanê. Eskerên peya derhal ketýn rê. Bý qasî 15-20 gundên lý ser rîya me agýr berdane wan û temaman þewýtandýn. Em ketýn Gundê Papûr ku dý gelîyek nav çîyan da bû. Kesên vî gundî, jý gund derneketýbûn. Gundî bý pýranî lý serê banên xanîyên xwe yûn ku banrastbûn sekýnîbûn. Hê em jý wan dûr bûn bý sîlehên xwe lý me xýstýn û bangî me kýrýn: Em dýxwazýn sirf bêne nezîk. Em hayîdar bûn ku Hafiz Paþa dý vî gelî da, dý vê hereketê xweyê resmî da gelek zeyî`et da ye (Gelek kesan û melzeman wýndakýrî ye.). “
“Gund bý qasî 200 lýngan –gavan- býlýnd lý ser lýngên zýnarêk býlýnd bû. Lý ser pýrsa Mehmet Paþa mýn teklîf kýr em dýbýn parastýna sîlehên nîþancîyan da jý alîyê çepê va lý gund býzývýrýn, pýþta xwe býdýn gýrýkên býçûk û daran, ku me jý reþandýna berýkan býparêzýn û em jý paþîya zýnarê býlýnd va bý zýnar va hevraz býbýn û bý vî awayî ji jorê gund va hýcûmî gund býkýn ku reva gundîyan gav bý gav bê asêkýrýn, nexwe dora rojê dîsa emê mecbûr býmînýn bý gundîyan ra þer býkýn. Nîþancî bê gotýn hema çone bý pêþ va ku cîyê xwe býgýrýn, dý eynî demê da kesên jý gund derketýbûn revîyabûn xwe avêtýbûn serê çîyan, jý serê býlýndayîya çîya va jî me dan ber tývýngan. Belê ev ne týþtek gelek gýrîng bûn û tesîra wan zaf lý ser me nebû. Dý demek kýn da me lý jorê lý serserê gundûyan cî gýrt. Jý serê banên xweyên rast wek tavîya xýlorýkan berýk lý me barandýn û bý týrs û xof dîtýn ku rîya jý gund derketýna wan hatî yê asêkýrýn. Dý vê demê da eskeran bý “Allah, Allah” berjêrî hýcûmê ser gund kýrýn û ketýn gund. Kî kete ber wan bý sýngûyan kuþtýn ên dýn lý rîya jý gund derketýnê dýgerîyan û vîyalî wîyalî bazdýdan. Jý ber ku ez çend roje jý westîyabûnê bê hal û qewet mabûm, nýkarýbûm bý rê va herým, mýn vê menzeryê lý ser pýþta hêstýrek-qantýrek- temaþe kýr. Xanî heta devê derî týjî eþya û fýraq bûn. Ez texmîn dýkým ku ev fýraq û eþyayên han gundîyên ku jý gundên xwe revîya bûn anîbûn vî gundî. Eskerên ku dýketýn nava malan bý tûren týjî fýraq û týþtan va bý paþ va dýhatýtýn. Eskerek suwarî bý dýlek xweþ jý mýn rýcakýr ku ez hespê vî býgrým. Heta cêbýk û tûrýkên xwe týjîkýr mýn hespê wî gýrt. Belê sekna lý vî gundî talûke bû. Kesên revîyabûn, jý serê çîyan bý týfýngan lý me dýxýstýn. Kolaxa lý tenýþt mýn bû û berîkek lý destê wî ket. Mýn hêstýra xwe da axayê xwe ku býkarýbe zû xwe dûr býke. Merýv mecbûr bû xwe bý de ber dîwar û bý dýwar va zelýqîne. Bý vî awayî dýkarýbû xwe býparêz e. Dý gund da jý xanîyêk bý tenê bý týfýngan lý medýxýstýn. Dý xanîyên dýn da tev hatýbûn kuþtýn, hatýbûn bê zerarkýrýn. Belê xanîyêk berxwedan dýkýr û çar- pênc sýet eskeran acýz kýrýn û teslîm nebûn. Serokê van kesan bý bayreqa xwe va lý dev pencerê xwe dýrêj kýr û berýk barandýn.. Ewî dýzanýbû ku jê ra tu bextdan û bexýþandýn nîne û hevîya bexýþandýnek nedýkýr. Lý ser vê erda cîhanê cî jê ra nema bû û xýlazbûna wî tunebû. Ewî dý nav vê bê hêvîtîyê da dýxwest kuþtýna xwe bý býha býke, xwe erzan nede wýndakýrýn. Dý pencerê da vîyalî, wîyalî berýkan reþand. «
«Dý vê dema da mýn baz da çûm cem Hafýz Paþa ku ewî emrê vê qetlîamê da bû û lý býnê gýrýgek býçûk þer temaþe dýkýr. Eskeran kesên êsîr gýrtýbûn, býrîndarên dý nav xwîna xwe da dýgevýzîn, jýn û mêrên býrîndarên ku dýnalîn û dýkalîn... Kesan, guh û serên jêkýrî ên dý her emrî da, bebekên tefal û zarokên bêmecal, pîr û kal tanîyan, teslîmê Hafýz Paþa dýkýrýn û lý gorîya wanan jý 50 heta 100 kuruþ dýstandýn. (Dema merýv lê dýnêrê ku qîmeta serê Kurdek jý 50 heta 100 kuruþa ye. Jý vê zalýmtîyê û wê da týþtekî dýjwartýr heye ?.... K.Ö), Mühlbach býrîna hýnek býrîndaran þûþt û pêça. Bê dengîya kedera Kurdan, bê ûmûdîya jýnan kezeba merývan dýperýtand, dýlê merýf perçe perçe dýkýr. »
Çav kanî : Unter dem Halbmond- Erlebnýsse ýn der altten Türkeý 1835-1839, Helmut von Moltke. Pel 261-264
4 - Serhýldan Mehmed Paþayê Rewandýzî :
Dý sala 1830'yan da dý býn rêzdarîya mîrê Rewandýzê Mýhemed Paþa da serhýldana Rewandýzê destpêkýr. Gelek bajaran kýr býr fermana xwe. Lý hýnek sencaxan mîr û walîyan anî ser hukmê. Bý navê xwe xutbe da xwendýn. Sîlehan da çêkýrýn. Dewleta Osmanî jê gelek fýkýrýn dýkýr û jý bo serhýldana xwe fýretýr neke paþayî da ye. Belê ew nesekýnî û serhýldanê fýretýr kýr. Dewleta Osmanî bý 40 hezar leþker ço ser Mýhemed Paþa. Þervanên Mýhemed Paþa kýþîyan çîyan û dýjî ordîya Osmanî þerên dýjwar kýrýn. Dewleta Osmanî jý bo xwe jý êrîþek qewettýr û dýjwartýr ra amade býke bý paþ va kýþîya. Mýmed Paþa vî jý xwe ra fersendek dît û hýcûm da ser Iranê. Hýnek bajarên Iranê teslým sýtand. Mýhemed Paþa bý vî hereketên xwe kete nav xetayek gelek mezýn. Dýjî Mýhemed Paþa dewleta Osmanî û dewleta Iranî bûn yek. Serhýldana Mýhemed Paþa dý sala 1837`an da pelýþandýn. Dewleta Osmanî Mýhemed paþa bý xapandýn býre Istenbolê û lý wîr bý bûyêrên xweyên tarî wî da kuþtýn.
5 - Serhýldana Mîr Bedýrxan Beg :
Sala 1828 – 1829’an dý þerê Osmanî û Rûsan da Mîr Bedýrxan Beg esker neda dewleta Osmanî û vê dewletê qebûl nekýr. Mîr Bedýrxan Beg bý serê xwe hereket kýr. Jý xwe ra esker da hev, orduyek hazýr kýr. Xutbeyê lý ser navê xwe da xwendýn. Dý nav Mîr û begên Kurdan da lýhev hatýnekî çêkýr. Dý nava mîrê Hekarî, Wan, Hîzan, Mûþ, }ers û Erdelan da yekîtîyek pêk anî. Jý }ersê heta Mosýlê, jý Mêrdînê heta Urmîyeyê yekîtîya Kurdan danî. Dewleta Osmanî dý sala 1836`an da bý çewetek gelek gýran hýcûmê Cýzîrê kýr. Þer dý navbera Osmanî û Kurdan da bý dýjwarî destpêkýr. Dý sala 1940`an da welatek mezýn û fýre dý býn qontrola Mýr Bedýrxan Beg da bû. Serxwebûna xwe beyan kýr û lý ser navê xwe pere da çêkýrýn. Kurd bý ser ketýbûn û sexwebûna xwe ýlan kýrýbûn. Nexapýn tam dý vê domê da serhýldana Nestûrîyan destpêkýr. Mîr Bedýrxan ma dý nav du agýran da. Berxwedan dom dýkýr. Eeskerê Mîr Bedýrxan lý her hêlî serkevtýn dýstandýn. Dý sala 1847`an da dewleta Osmanî bý sed hezar leþker va hýcûmê ser Mýr Bedýrxan Beg kýr. Hýn mîrekên Kurd lý Mýr Bedýrxan Beg xayîn derketýn û terefê Osmanîyan gýrtýn. Býrazê Mîr Bedýrxan Beg jî dý nav xayînan da cî gýrt. Býrazîyê wî Yezdanþêr seresker (kumandar) bû û bý eskerê xwe va alîyê Osmanîyan gýrt. Sedem vê yekî cîgýrtýna eskerê Mîr Bedýrxan Beg qels bû û mîr þýkest. Dewleta Osmanî wî nefî Þamê kýr û Mîr Bedýrxan Beg dý sala 1868`an da lý Þamê ço ser dýlovanîya xwe.
6 - Serhýldana Yezdanþêr :
Ew kesê ku dý serhýldana Mîr Bedýrxan Beg da xayîntî kýr, xwe da alîyê dewleta Osmanî dît ku dewletê îþê xwe pê da kýrýn û wî avet goþeyek. Yezdanþêr dît ku wek kevýrê avdestê hat emýlandýn. Soz û bextê ku dabûnê Yezdanþêr, Osmanîyan wek hercar nanîn cî, lý ser soz û bextê xwe nesekýnîn. Yezdanþêr dý sala 1854`an da serhýldan kýr. Yezdanþêr Býlîs, Sêrt û Mosýlê teslým gýrt. Fýrýngsýz û ýnglîzan alîkarîya dewleta Osmanî kýrýn. Konsolosê Inglîz ê Mosýlê Yezdanþêr xapand û wî kýre faqa Osmanîyan. Osmanîyan wî gýrttýn þandýn Istenbolê. Bý vî awayî ev serhýldan jî þýkest.
8 - Serhýldana Sason :
Dema Osmanî xwestýn temamîya Kurdistan býkýnbýn destên xwe, ketýn tým hêl û bajaraên Kurdýstan. Xwestýn Sason jî býxýn býn darê xwe. Belê Kesên Sason tým xwe azad dîtýbûn û hakýmîya bîyanîyan nýkarýbûn qebûlbýkýn. Gundên Sason xwe gýhaþtýn hev û dýjî Osmanîyan ketýn çîyan dest bý þer kýrýn. Ev serhýldan gelek dom nekýr û jý alîyê Osmanîyan va hat tefandýn.
9 - Serhýldana Muþ, Býlîs, Wan, Hakarî, Botan û Behdînan :
Dý sala 1878`an da lý Mûþ, Býlîs û Wanê serhýldan ccêbû. Dý demek kýn da ev serhýldan fýre bû û lý Hekarî, Behdînan û Botan jî destpêkýr. Serhýldan bê serî bû. Belê lý her cî bý serê xwe dýhat pêk anîn. Serokek ku serhildanê býde hev û yekîtî qêke nebû. Sedem wê bê serîtîyê ev serhýldanên cûre cûre jî hatýn perçýqandýn.
10 - Serhildana Osman Bedirxan Beg :
Dema serhildanên Mûþ, Bilîs, Wan, Hekarî û Behdînan dom dikirin li Botan jî di bin seroktîya Osman Bedirxan Beg da serhildan çêbibûn. Li hêla Þêrwan, Qapilcewz û Sason jî serhildan destpêkir. Osman Bedirxan Beg van serhildana tev gihaþt hev û serwerîya serhildanê ajot. Emir Osman Bedirxan Zaxo, Imadîye, Merdîn, Midyat û Nisêrbînê ji kir bin destên xwe. Dewleta Osmanî bi qewetek giran hat ser Osman Bedirxan Beg û di dawîyê da Osman Bedirxan Beg þikest.
11 - Serhildana Mîr Emir Elî Beg û Mîr Mithet Beg :
Di sala 1899`an da Serhildanek ji alîyê kurên Mîr Bedirxan Beg Mîr Elî Emir Beg û Mîr Mithet Beg va çêbû. Di destpêka Serhildanê da Kurd bi serkevtî þerê xwe ajotin. Belê ev serhildan jî piþtî demek ji alîyê dewleta Osmanî va hat peliþandin.
12 - Serhildana Ibrahîm Paþayê eþîreta Millî û hin serhildanê din :
Di dîroka Kurd û Osmanîyan da bi sedan serhildan çêbûne. Heke em temaman li vira binivisînin dawî li van serhildana nayê. Min bi kurtî anî ziman û ez dixwzim hin serhildanên ku berî peþilandina dewleta Osmanî çêbûne bi kurti li vir binivisînim.
a - Di sala 1897`an da li Motka serhildan çêbû.
b - Di sala 1905`an da li Bedlîs, Dêrsim û Beyazîtê serhildan çêbûn.
c - Di sala 1906`da li Erzeromê Serhildan çêbûn.
d - Dîsa di sala 1906`an da li Sêrtê û Xerza serokê eþîra Mala Faro Biþarê Çeto serhildan kir. Biþarê Çeto, ji Ereb, File, Ermenî û Êzîdîyên Kurd jî alîkarî girt û qeweta xwe xurt kir. Tim bi hev ra bûn yek û dibin rêbazîya Biþarê Çeto`da serhildanek dijwar kirin. Dîsa bi fetlûfêlên dewleta Osmanî hin kesên Kurd bûn alîkarê dewletê bi xayîntîya van Kurdan Biþar di vê serhildanê da þikest.
e - Di sala 1907 û 1908`an da Serokê Alayên Hemîdîyê Ibrahim Paþayê Millî serhildan kir.
Ibrahim Paþa feramdarê alayên Hemîdîyê bû û ji aliyê Siltanê Osmanî Evdilhemid va dihat piþtgirtin. Ji bajarê Dîyarbekirê heta çîyayê Evdilezîzê, ji Misêrbînê heta hidûdê Berzan di bin destê Ibrahim Paþayê Milî da bû. Belê dîsa jî Ibrahîm Paþa di sala 1907`an û 1908`an da berî meþrutîyeta diduyan serhikdan kir. Hicûmî ser Diyarbekir kir û di dû da hicûmê ser Mosilê kir.. Piþtî ji sertexketina Siltan Evdilhemid ev serhildan hat þikênandin. Sultan Evdilhemîd dîsajî rûmet dida Ibrahîm Paþa. Ibrahîm Paþa kumandarîya alayîyên Henîdî berdwam kir. Siltan Evdilhemîd wî bexiþand. Di sala 1908`an da dema meþrîtîyeta diduyan çêbû Siltan Evdilhemîd xeber ji Ibrahîm Paþa ra þand ku bi eskerê xwe va bi gemîyê ecele bê Istenbol. Ibrahim Paþa bi eskerê xwe va çû Þamê ku ji wê jî here ber deryayê bi gemîyê here Istenbolê. Walîyê Þamê hevalbendên azadîxwazên Tirk bû û ne dixwest Ibrahîm Paþa here Istenbolê alîkarîya Siltan Evdilhemîd. Dixwest wî bixapîne, bigre bike zîndanê. Evdirhiman Paþayê Kurd li Þamê xeber da Ibrahîm Paþa ku walî dixwaze wî bigre. Sedem vê yekê Ibrahim Paþa eskerê xwe ji Þamê derxist derva. Eskerê dewletê hicûm dan ser Ibrahîm Paþa. Paþa berê xwe da Çîyayê Þengalê. Belê erebên eþîreta Þemaran pêþî li Ibrahîm Paþa girtin. Mecbûr çadirên xwe danî û dest bi þer kir. Belê paþa nexweþ bû û di nav vî þerî da çû ser heqîya xwe. Bi vî awayî zarokên paþa zivirîn Vêranþarê paytextê eþîreta Mili û teslîmî Tirkan bûn.
f - Di sala 1908à an da li Bexda û Kerkokê bi alikariya eþîreta Berzan û Zibarî serhildan çebû.
g - Di sala 1909`an da li Silêmanîyê di bin rêzanîya MAHMUD Berzencî va serhildan çêbû. Dewletê dijî vê serhildanê mamê Mahmut Berzencî Þêx Merûf kir serokê Silêmanî û bi vî awayî ev sirhildan jî sekinî.
h - Di sala 1909`an da li mintiqa Berzan, eþîreta Berzan, serhildan kir. Serhildan heta Mosilê fire bû. Di dawîyê da ev serhildan jî peliþî.
13 - Serhildana Dêrsimê 1907-1908 :
Dêrsim heta serê qirnê 20àan ji alîyê dewleta Osmanî va nehatibû fetihkirin. Dewleta Osmanî nikaribû hikmê xwe li ser Dersimê bi meþîn e. Dêrsim bac û çemçûra xwe nedida, alîkarîya eskerîyê nedikir, lawên xwe nediþan þeran. Gelê Dêrsimê dewletê nasnedikir. Bitenê Seyit û axayên xwe nasdikirin, himberî wanan berpirsîyarbûn. Sedem vê yekê dewlet dixwest bikeve Dersimê. Dewleta Osmanî di sala 1907`an da eskerê xwe þand ser Dêrsimê. Sedem vê yekê eþîrên Dêrsimê Heyderan, Koç, Þemikan, Reþikan, Demenan, Aslan Beytan û ên din dijî esker serîhildan. Li hawîdorê Dersimê þerên giran hatin çêkirin. Temamîya sencex û qezayên dêrsimê man di nava þer da. Hicûma eskerê Osmanî feyde neda û bi caran þikestin. Paþayên Osmanîyan dest dîsa bi fetlûfêlên xwe kirin. Serokên eþîretan xelatkirin û wan xapandin, kiþandin alîyê xwe. Bi vî awayî vê serhildanê jî peþilandin.
14 - Serhildana Bedlîs û Hîzanê 1914 :
Berî þerê cîhanê ê yekem serhildana Bedlîsê gelek girîng e. Di ser salîya qirnê bîstan da li her alîyê Kurdistanê serhildan çêbûn. Belê ev serhildan hêl bi hêl hatin çêkirin û Kurdan ne bihev ra hereketkirin. Ji 1900 heta sala 1912`an bi dehan serhildan li Kurdistanê ji hev cûda cûda çêbûn. Heke ev serhildanên cûdatî bikariban yekîtîya xwe pêk anîna, bê guman tê bikariyan dewleta Kurdistan dimezirandin. Belê naxapin wek her demî dîsa yekîtîyê nikaribûn pêk bînin û herkes bi serê xwe hereket dikir. Çewan tê gotin „ Her pêxember dua ji umeta xwe ra kirî ye“ her wiha her beg, þêx û axa dua ji xwe û eþîra xwe ra dikir û pêyvendîyên xwe bi eþîreta din ra pêk netanî.
Ji alîyê din va Kurdan rojname deranî, hin sazîyên xwe çêkirin. Di sala 1912`an da dewletê qanûnek deranî ku li Kurdistanê di mehkema da jî kesên Kurd û Ermenî zimanê xwe pêk bînin. Zimanê Kurdî û Ermenî li Kurdistanê bûn zimanên fermî. Di navbera salên 1912 û 1914`an da li Kurdistan mecala serhildanek imûmî hatibû dîyarkirin. Kurdan dixwest ji bin nîrê bîyanîyan derkevin. Sedem vê yeke Kurdan dixwest ku dest danin ser Diyarbekir, Bedlîs, Wan, Mêrdîn, Mosil, Zaxo, Xerzan, Botan, Hîzan, Motkan, Misêrbîn, Midyad, Cizîr, Mefarqin, Sulêmanîyê, Kerkok û Baþqelê û dewletek damezirînin. Emir Bedirxan jî bikin serokê vê dewletê.
Serokên Kurdan li Þêrwanê gihîþtin hev û planên xwe çêkirin. Dewleta Osmanî ji planê Kurdan hayîdar bû û gelek kesên ku ji bo vî planî xebatdikirin girt, kir zîndanan. Li Bedlîsê û Hîzanê jî kesên welatparêz ên ku di nava karê serhildanê da bûn girt. Yek ji van kesan jî Mele Selim bû. Mele Selim bi paþîya hespek va girêdan û xwestin bibin Bedlîsê. Gelê Kurd vê ne insanîyê çebûk nekir, isyan kir û Mele Selim azad kir. Girtin ser Hîzanê. Qaymeqam Hîzanê revîya. Berpirsiyarên Serhildanê li gundê Qumaþ ala xwe kiþandin û xelkê bangî serhildanê kirin. Di demek kurt da gel kêþîya alîkarîya serhildanê û serhildan fire bû. Milet hicûmê ser Bedlîsê kir û esker mecbûr man ketin kela Nedlîsê, xwe di keleyê da asê kirin. Ji her alî va alîkarên serhildanê zêde bûn. Þex Þabedîn û Seyît Elî jî rêzanîya serhildanê dikirin. Ermenîyan jî alîkarîya serhildanê kirin. Dewleta Osmanî ji Wanê, Erdîþe, Muþê û Erzeromê erkere xwe di bin kumandarîya Ihsan Paþa da þand Bedlîsê. Dema esker gihîþte Bedlîsê Ermenîyan jî peymana nav xwe û Kurdan xirakirin, xwe dan alîyê Osmanîyan. Serhildan þikest û gelek kes hatin dardakirin. Rêzanên Serhildanê Seyit Elî û Þex Þabedin jî hatin dardakirin.
Kamîran Inan û Zeynelabidin Gaydalî nevîyên Seyît Elî û Þêx Þabediîn in. Ew çiqas jî xwe ji dewletê ra sadik nîþan bidin û inkarîya xwe bikin jî, dîsa karbidestên dewletê ji wan ne bawerin. Ew bibin wezîr û xwe ji problema Kurdan dûr bikin, xwe ji dewletê ra þîrîn bikin jî, ew di çavê dewletê da nevîyên Þêx Þabedîn û Seyît Elî ne û xayin in.
Mezarê Seît Elî û Þêx Þabedin li Bedlîsê li xilazîya Berwarê Bêno bûn. Di dema Edalet Partîyê da rîya ku di Berwarê Bêna da diçû Sêrt û Dîyarbekirê di sala 1968`an da hat firekirin. Goristanê ku mezarê Þêx Þabedin û Seyit Elî li wir bû bi temamî ket nav rê. Hestîyê Þex Þabedîn û Seyît Elî ji we derxistin, birin Hîzan.
Di nav Kurdên hêla Bedlîsê da li ser van her du welatparêzan gelek efsane tên gotin. Kesên wê hêlê qise dikin ku dema Seyît Elî eliqandinê sê caran þerît qetîya yê. Cara çaran Þêx Þabedîn dibêje; „Birayê min ev qedera Xwedê yê. Pêwiste tu jî qebûl bikî.” Piþtî vê gotinê cara qatan þerît ne qetîya ye. Dîsa dibêjin dema qebra wan veda ne ku cenazêyê wan bibin Hîzanê, cesedên wan bi temamî saxlem bû ne û ne rizîyan e. Belê sitûyê Seyît Elî cîyê þerîtê reþ û þîn bû ye. Diya min qise dikir ku ew kesê Þêx Þabedîn û Seyît Elî eliqandinê yanî qesabên wan Xwedê êþêk li wan da ye, werimîn e û teqîyan e. Hakimên ku qerarê idaman wan dan e êþek li wan jî da ye di davîya vê êþê da wek kuçikan reyîyan e heta ruhê wan hatî ye sitandin.
15 - Serhildana Berzan :
Dema serhildana Bedlîsê çêdibe, Þêx Evdilselam Berzanî jî bi dil alîkarê vê serhildanê ye. Belê di nav Þêx Evdilselam û serhildana Bedlîsê da peyvendîyek heye an na ne zelal e. Dewleta Osmanî ji Þêx Evdilselam fikaran dike. Eskerê xwe li Rewandiz, Akra, Amedîye û Mosilê bi zêdetirî dicîne. Eþîretên Hamewendan, Cef û Dizayî bi Þêx Evdilselam ra dibin yek. Þêx Evdilselam bi konsolosê Rûs ra ê li Mosilê peyvendî datîn e û alîkarî dixwaz e. Eskerên Osmanî hicûm dide ser Þêx Evdilselam. Þêx Evdilselam di vî þerî da diþkê û bi hêla Urmîyeyê va diçe. Li ser serhildan û kiryarên Þêx Evdilselam di bin xala dewleta Iraq, Ereb û Kurdên Iraqê, beþa hereketê Berzanîyan da hatîye qisekirin. Helbet hereketê Berzanîyan û serhildana Þêx Mehmût Berzencî hê di dema Osmanîyan da hatine destpêkirin. Ev serhildan bi piranî li ser erda qismê Iraq û Iranê qewimîn e. Ev serhildan di piþtî dema damezirandina komara Tirkîyê da bi awayek zor û giran hatine domandin. Ji bo vê yekê min van serhildanan di bin xala dewleta Iraqê da nivisand û li ser sekinîm.
16 - Serhildan Qoçgirî :
Heta niha min serhildanên dema Osmanî bi kurtî bîranîn. Dikarin bên gotin ku bi sedan serhildanên Kurdan ên helî ên biçûk di dema Osmanîyan da çêbûne. Mecal nîne ku ev serhildan tev bêne nivisandin. Niha dixwazim bi kurtewayî li ser serhildana Qoçgirî ku di navbera her du dewran da, anî di navbera dewra Osmanîyan û Kemalîstan da çêbûye bisekinim.
Piþtî þerê yekem ê cîhanê gelek komel û sazûmanên Tirkan hatin demazirandin. Di vê demê da komel û sazumaên Kurdan jî wek Kurdîstan Tealî Cemîyetî, Teþkîlatê Içtimaîye û ên din hatin demazirandin. Eleqa Kurdistan Tealî Cemîyetî bi kesên Hela Qoçgirî ra jî hebûn û li wê hêlê xebat dikirin. Welatparêz, þêx û axayên hêla Qoçgirî û Dêrsimê li hev civîyan û xwestin pirsgirêka Kurdan çareser bikin.
Belkî hin xwendevanên ciwan nizanibin Qoçgirî li kîjan hêla Kurdistan dikeve. Qoçgirî li hêla rojavayê bakûrê Kurdistan ê. Eþîretên Qoçgirî li ser erdek fire cîgirtibûn û heke gelek ji wan eþîratan hatibine nefîkirin jî, dîsa îro piranîya van eþîretan li ser erda bav û kalan in. Em dikarin bêjin ku eþîretên Qoçgirî di navbera wîlayeta Sêwaz, Erzincan û Dêrsimê da cî û war girtine. Navê Qoçgirî niha Zara ye. Ev qeza û wilayet Qoçgirî (Zara), Maciran ( Imranli), Qoyûlhîsar ( Hafik), Zerenîk ( Ovacik), Germîþex ( Suþeehrî), Refahîya, Deverik (Divriwi), Kemah, Kangal, Kuruçay û Xozat (Hozat) li sinorê Qoçgirî dihatin zanîn û bi temamî 2000 km2 ye.
Elîþan Beg, Elîþêr, Dr. Nurî Dersimî, Misto (Mistefa Paþa), birayê wî Izet û Mehmût, lawên Gulaxa Izet, Nakî û Hesen Eskerî, Paþo, Mista, Mistefa Axa, Seyît Ebas, Huseyn, Hasan, Ezamet, Takî, Bekoyê Hiseyn û Rifet sewq û idara hazirîya vê serhildanê kirin.
Di roja 01.10.1920`an da di bin seroktîya Alîþêr da bi servegirtina Kemahê û temamîya gundê Kemahê va serhildan destpêkir. Daxwaza serhildana Qoçgiri azadîya Kurdan û serxwebûna Kurdistan bû. Ev hereket du car çê bû. Cara pêþîn ji 26.09.1920`an heta 03.12.1920àan, cara diduyan jî, ji 24.02.1921` an heta 03.06. 1921`an. Di vî hereketî da hukumeta Kurd a muweqez jî tê danîn. Ev hereket jî bi xwînrijandin, malkambaxkirin, nefîkirin. Zîndankirin, dardaxistin, kuþtin û welatwêrankirina Kurdan tê peçiqandin. Evîn Aydar Çîçek di pirtûka xwe bi navê „Koçgirî Ulusal Kurtuluþ Harereketî“ û Dr. Nurî Dêrsimî di pirtûga xwe ya „Hatiratim“ da gelek fire li ser hereketê Qoçgirî sekinî ne.
Kazim Özdemîr
http://www.xoybun.com/extra/slide/Unbenannt-2.swf
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv1.jpg
http://www.xoybun.com/gallery/albums/PDK-XOYBUN/Nexise_Kurdistana_Piroz_xv2.jpg
http://www.xoybun.com/nuceimages/Parastina_Sinore_Kurdistana_Mezin_1.jpg
http://www.pdk-xoybun.com/nuceimages/Nexise_Kurdistane_PDK_b.jpg
 
Mafê Kopîkirin &kopîbike; PDK-XOYBUN; wiha, di xizmeta, Kurd û Kurdistanê daye : Pirojeya Kurdistana Mezin, Pirojeyên Aborî û Avakirin, Pirojeyên Cand û Huner, Lêkolîna Dîroka Kurdistanê, Perwerdeya Zimanê Kurdî, Perwerdeya Zanîn û Sîyasî, Weþana Malper û TV yên Kurdistane. Tev maf parastî ne. Weþandin:: 2009-03-06 (5401 car hat xwendin) [ Vegere ] | PRINTER |
Ev malper, herî bash, bi Avant Browser, tê xuyakirin...
